Pierwsza wojna światowa w Radziwiłłowie widziana oczyma angielskiej pielęgniarki.

Witam.

Mam wrażenie, że Polacy dużo wiedzą o drugiej wojnie światowej. O tym jak nas ta wojna zniszczyła, ilu zginęło, kto walczył, przegrał, zwyciężył. Pierwszej wonie nie poświęca się tyle uwagi. Francuzi mówią o niej "wielka wojna" - bo zginęło ich bardzo wielu, a my bardziej dostrzegamy może fakt, że odzyskaliśmy niepodległość, że był Piłsudski. Może ktoś wie jeszcze, że jego pradziadek walczył w rosyjskiej, niemieckiej czy austriackiej armii. Może ktoś wie o lokalnej bitwie w pobliżu miejsca zamieszkania, ale raczej, że to nie była nasza wojna... 

Zdjęcia zniszczonych dworców w Skierniewicach, Żyrardowie no i przede wszystkim Radziwiłłowie uprzytomniły mi, że ta wojna toczyła się nie tylko gdzieś dalej, ba nawet nie tylko w okopach pod Bolimowem, ona toczyła się też w Radziwiłłowie. W końcu ktoś zniszczył nasz dworzec, ktoś chciał wysadzić kościół, ktoś przywlókł tyfus, na który zmarła w wieku 16 lat moja prapraciotka.

Postanowiłam poszukać w Internecie coś na temat tej wojny i Radziwiłowa. Tutaj spotkało mnie miłe zaskoczenie. Znalazłam pamiętniki brytyjskiej sanitariuszki Violetty Thurstan, która z pracowała w Rosyjskim Czerwonym Krzyżu jako pielęgniarka. Po wojnie wydała swoje pamiętniki, w których opisała również swój pobyt w Radziwiłłowie. Dzisiaj zamieszczę pierwszą część poświęconą jej pracy u nas. W następnym wpisie część druga i informacje, gdzie można zapoznać się z oryginalnym tekstem pamiętnika po angielsku. Fragmenty które tutaj zamieszczę, pochodzą z publikacji "Bitewnik Łódzki 1914" dostępnego w sieci.

Violetta Thurstan - fragment pamiętników

W pobliżu okopów pod Radziwiłłowem 

...Następnego dnia rano wybraliśmy się do Radziwiłłowa. Jest to następna stacja za Skierniewicami. W  chwili gdy przybyliśmy, w pobliżu toczyły się ciężkie walki. Powiedziano nam, że pojedziemy pociągiem pancernym. Brzmiało to bardzo emocjonująco, ale po przybyciu na stację odkryliśmy, że zabrać nas miał jedynie zwykły wagon doczepiony do lokomotywy. Rosyjska bateria stacjonowała w tym czasie na południe od linii kolejowej, zaś niemiecka na północ. I tak znaleźliśmy się między młotem a kowadłem. W Żyrardowie grzmiały z oddali, ale jak tylko przybyliśmy do Radziwiłłowa, armaty  miażdżyły dźwiękiem tak jak to miało miejsce w Łodzi, przygotowując nas na gorące chwile. Stacja była całkowicie zdewastowana i po prostu w ruinie, ale stojący w pobliżu domek zawiadowcy był nadal nietknięty, toteż otrzymaliśmy polecenie urządzenia w nim tymczasowego punktu opatrunkowego. Zanim rozpakowaliśmy nasze opatrunki, przybył goniec z informacją, że Niemcy odnieśli sukces, ostrzeliwując na całej głębokości okopy rosyjskie, i pięćdziesięciu bardzo ciężko rannych mężczyzn jest transportowanych do nas w celu natychmiastowego opatrzenia. Ledwie zdążyliśmy uruchomić sterylizator parowy, gdy zaczęły nadchodzić małe wózki z kilkunastu poważnie rannymi mężczyznami. Karabiny maszynowe po prostu wymiotły okopy od końca do końca. Najgorsze było to, że niektórzy ranni żyli przez wiele godzin, podczas gdy szybka śmierć byłaby dla nich łaskawszym rozwiązaniem. Dzięki Bogu mieliśmy mnóstwo morfiny i tak mogliśmy ulżyć ich straszliwym cierpieniom. Jeden miał praktycznie całą twarz rozsadzoną, inny całe ubranie i ciało porozrywane. Kolejny biedak został przyniesiony z dziewięcioma ranami brzucha. Wyglądał dosyć patriarchalnie z długą brodą – był chyba najstarszym człowiekiem w armii rosyjskiej, jakiego widziałam. Biedny Iwan, był dopiero co powołany do wojska, a to była jego pierwsza bitwa. Był pięknie ubrany i  taki czysty; żona przygotowała mu wszystko z taką troskliwością: ciepłą trykotową kamizelkę i białą lnianą koszulę prawie w całości pięknie wyhaftowaną w szkarłatny, zawiły wzór-klucz. Iwan był bardziej nieszczęśliwy z pocięcia pięknej pracy swojej żony niż ze swoich własnych okropnych ran. Był zupełnie przytomny i nie cierpiał bardzo, mógł żyć nawet tydzień lub dwa dłużej, aby zobaczyć swoją żonę raz jeszcze. Ale nie tak miało być, zmarł wcześnie następnego ranka, jeden z najukochańszych staruszków jakich można było kiedykolwiek spotkać, tak patetycznie wdzięczny za tak niewiele, co mogliśmy dla niego zrobić. Pociski przelatywały nad naszymi głowami, rozrywając się wszędzie. Byliśmy jednak zbyt zajęci, aby zwracać na nie uwagę, opatrując coraz więcej mężczyzn zwożonych do punktu opatrunkowego. Mieliśmy okropny problem, co z nimi zrobić: dom był mały, korzystaliśmy więc z dwóch największych pokojów na parterze jako sal operacyjnych. Zamówioną słomę rozesłaliśmy we wszystkich małych pokojach na piętrze, toteż każdy, po opatrzeniu rany, był z trudem po wąskich, krętych schodach wnoszony na górę i kładziony na podłodze. Dzień dobiegł końca i jak tylko zrobiło się ciemno, zaczęły się duże kłopoty w pracy. W oknach na górze nie było żadnych żaluzji ani rolet, nie odważyliśmy się więc zapalić nawet jednej świecy, gdyż jej światło mogłoby natychmiast ściągnąć na nas niemiecki ogień. Musieli więc ci biedni ludzie leżeć tam po ciemku, jedna z nas obchodziła ich od czasu do czasu z małą latarką elektryczną. Co prawda na dole udało nam się zasłonić okna, ale opatrywanie i operacje musiały odbywać się jedynie przy świetle świecy. Niemcy stale wystrzeliwali niebieskie flary, które rozświetlały cały teren tak, że obawialiśmy się, iż w każdej chwili mogą nas odkryć. Niektóre domy w pobliżu, zapalone przez pociski, rozświetlały niebo tępym, czerwonym blaskiem. Wózki przywożące mężczyzn nie posiadały żadnych świateł, toteż ranni przenoszeni byli w całkowitej ciemności i układani w rzędach w holu do momentu, aż mieliśmy czas do nich zajrzeć. Do godziny 9 wieczorem mieliśmy ponad 300 ludzi, dlatego byliśmy bardzo szczęśliwi, widząc pociąg sanitarny, który miał ich zabrać. Sanitariusze ciężko harowali, znosząc po schodach tych biednych ludzi i dźwigając ich do pociągu w całkowitych ciemnościach. Ranni byli jednak wdzięczni za zabranie. Sądzę, że to było niezwykle denerwujące leżeć z ranami w maleńkim domku, nad którym nieustannie rozrywały się pociski. Całą długą noc znoszono do niego rannych prosto z okopów. Około 4 nad ranem na chwilę uspokoiło się i ktoś zrobił herbatę. Ciekawe, co ludzie w Anglii pomyśleliby, widząc nas przy tym posiłku. Spożywaliśmy go w dusznej sali opatrunkowej, w której pracowaliśmy bez ustanku szesnaście godzin przy szczelnie zamkniętych oknach, przesiąkniętej każdym zapachem, jaki można sobie wyobrazić, z podłogą ubabraną błotem, krwią i resztkami opatrunków, wszędzie tam, gdzie akurat nie pozostawiono noszy, na których przyniesiono ludzi, których natychmiast operowaliśmy. Rozłożony na sterylnych ręcznikach na stole operacyjnym posiłek składający się z herbaty bez mleka [!!!], czarnego chleba i sera oświetlały dwie świece w butelkach. Księżniczka siedziała na jedynym krześle, a reszta z nas dawała odpocząć zmęczonym nogom, przysiadając na skrzynkach po opatrunkach. Dwóch martwych żołnierzy leżało u naszych stóp, ponieważ na zewnątrz nie było na tyle bezpieczne, aby w tym momencie wynieść ich i  pochować. Ludzie zapytaliby prawdopodobnie, jak można jeść w tych warunkach. Także nie wiem, jak mogliśmy, ale zrobiliśmy to i byliśmy wdzięczni za to natychmiast po tym, jak rozpoczęła się kolejna harówka. O 11 rano nadjechał kolejny pociąg sanitarny i także szybko został załadowany. Do tego czasu ponad 750 rannych przeszło przez nasze ręce, lecz mimo to w dalszym ciągu w wielkiej ilości donoszono kolejnych. Walka musiała być straszna, ponieważ przywożeni ludzie byli całkowicie wykończeni i pomimo odniesionych ran zasypiali natychmiast z wyczerpania. Niektórzy z nich musieli pozostawać bardzo długo w okopach – tak bardzo byli zawszeni. Na jednym biednym chłopcu ze zmiażdżoną nogą można by ich naliczyć nie mniej niż milion. Po około dziesięciu minutach od opatrzenia, jego białe bandaże stały się całkiem szare od armii najeźdźców, jaka schroniła się w innych częściach jego garderoby.

Wczesnym popołudniem otrzymaliśmy wiadomość, że inna kolumna przybywa, aby nas zluzować, a my wracamy do Żyrardowa na odpoczynek. Było nam przykro opuszczać naszą małą stację opatrunkową, lecz ucieszyliśmy się słysząc, że przybędziemy tu ponownie za dwa dni zmienić ich, pracując w reżimie czasowym 48 godzin odpoczynku i 48 godzin służby..."

Na koniec jeszcze jedna fotografia zniszczonego dworca, jaki widziała Violetta Thurstan.

Jednym z sanitariuszy, który również pracował w okolicach Rawki był autor zdjęć, które przedstawiłam w poprzednim wpisie o dworcu w Radziwiłłowie -Tadeusz Biskupski. Być może spotkał się z Violettą Thurstan - wszak robili to samo, ratowali rannych żołnierzy. Kolejna część pamiętnika w następnym wpisie.

Ewa